Borbe za oslobodjenje Pala 03.aprila 1945
Za to vreme se 37. divizija sa svojom 4. i 5. sandžačkom brigadom nalazila na desnoj obali Drine, između Višegrada i Goražda. Tu je završila pripreme za forsiranje, da bi potom nastavila napad svim snagama na nemačke položaje na prostoru Goražde — Ustiprača — Rogatica — Sokolac koje su držale i branile jedinice nemačke 181. i delovi 297. divizije. Ove nemačke snage imale su da upornom odbranom obezbede povlačenje trupa iz Bosne i Hercegovine, radi čega je njihova najjača odbrana bila u zahvatu komunikacije Goražde — Jabuka — Renovica —- Stambolčić — Pale — Sarajevo. Tu su solidno fortifikacijski utvrdili naseljena mesta i topografski jake položaje, a u zoni dejstva 37. divizije, naročito u Goraždu, Jabuci, Stambolčiću, Palama i na Trebeviću, bilo je organizovano više odbrambenih linija, čvrsto povezanih sa neposrednom odbranom Sarajeva. Neprijatelj je u to vreme izvlačio snage pravcem Višegrad — Sarajevo i vrlo intenzivno evakuisao ljudstvo i materijal iz Sarajeva ka Brodu. U takvoj situaciji (koristeći se mostobranom koji je ranije stvorila 3. proleterska brigada u rejonu Goražda), 4. i 5. sandžačka brigada 37. divizije su u toku noći 18/19. februara izvršile opšti napad na delove nemačke 181. i 297. divizije u dolini Drine, od Višegrada do Goražda. Posle teških borbi, one su forsirale Drinu i produžile dejstva u pravcu Rogatice, Goražda i Jabuke. U to vreme je 3. proleterska brigada, ojačana 4. bataljonom 4. sandžačke, uspela uz velike žrtve, da zauzme nemačke položaje na liniji Osiječani — Popov Do — Sjenokos (tt 962) — Pijevac. Smenjivali su se napadi i protivnapadi, juriši 1 protivjuriši, zauzimani i gubljeni položaji, naročito na Sjenokosu i Popovom Dolu. Pa ipak, brigada je najviše gubitaka imala u borbama na Misjaku, iznad samog Goražda. Ona je do 20. februara imala 30 mrtvih i ranjenih boraca i rukovodilaca, dok je neprijatelju nanela gubitke od oko 150 mrtvih, ranjenih i zarobljenih. Zaplenila je 2 »šarca«, 60 pušaka, izvesnu količinu municije i odeće. Međutim, ni tada, a ni u sledećim borbama koje je neprekidno vodila do 25. februara, nije uspela da slomi nemačku odbranu u rejonu Jabuke i na komunikaciji Goražde — Mesići ni da, zajedno sa 4. sandžačkom, savlada nemački garnizon u Goraždu. U borbama od 20. do 25. februara ona je imala 30 mrtvih i 68 ranjenih boraca i starešina, dok su ukupni gubici u borbama koje je vodila u februaru i početkom marta na prostoru Goražde — Jabuka iznosili 79 poginulih i 160 ranjenih.295 U tom periodu nanela je nemačkim jedinicama velike gubitke i zaplenila 220 pušaka, 5 puškomitraljeza, 20 mašinki, 20.000 puščanih metaka, veću količinu odeće i obuće i druge ratne opreme.396 Iako je 3. proleterska brigada u ovim napadima zadala neprijatelju jake udarce, a i sama je, kao što vidimo, pretrpela znatne gubitke, nije uspela da potpuno izvrši postavljene zadatke zbog toga što su neprijateljske snage bile brojno jake (oko 3.500 vojnika na odseku Goražde — Osiječani), fortifikacijski vrlo dobro utvrđene, dobro naoružane i vrlo iskusne za borbe u raznovrsnim uslovima i u maksimalnom korišćenju vatre tada najsavremenijeg oružja kojim su bile obilato snabdevene. I nepovoljne vremenske prilike (niska temperatura i dubok snee) pogodovale su braniocu (neprijatelju), a znatno otežavale napade naših jedinica. S druge strane, naše jedinice su imale vrlo malo artiljerije, neophodne protiv tako fortifikacijski utvrđenih položaja. Nedostajala su odgovarajuća teška pešadijska i srednja artiljerijska oruđa. Na kraju, treba imati u vidu da je 3. brigada bila za kratko vreme popunjena vrlo velikim brojem novih boraca koji, iako su pokazali hrabrost i požrtvovanje, nisu imali vojničkog iskustva. A morali su odmah učestvovati u teškim okršajima. Početkom marta brigada je u toku dvodnevnih borbi od 3. do 5. marta izvršila vrlo jak napad na neprijateljske položaje Sjenokos — Jabuka — Čurovi, da bi izolovala garnizon Goražde i ovladala tom deonicom glavne komunikacije. Neprijatelj se i tada vrlo ogorčeno branio tako da je brigada imala 43 izbačena iz stroja, od kojih 15 mrtvih. Neprijatelju je nanela gubitke i zaplenila oko 100 pušaka i druge ratne opreme. Za to vreme je 4. sandžačka, posle teških borbi, u toku 4/5. marta, slomila nemački otpor zapadno od Goražda i 5. marta konačno oslobodila Goražde, dok je 5. sandžačka dejstvovala od Višegrada prema Rogatici i Sokolcu.297 Krajem februara 1945. godine izvršene su izvesne kadrovske izmene. Na mesto komandanta 37. divizije potpukovnika Žarka Vidovića koji je otišao za komandanta 11. divizije, postavljen je 27. februara major Čedomir Drulović (komandant 4. sandžačke brigade); za političkog komesara divizije major Danilo Knežević (politički komesar 3. proleterske brigade), na mesto potpukovnika Velibora Ljujića, koji je određen na dužnost sekretara Okružnog komiteta KPJ za novopazarski okrug, a za pomoćnika političkog komesara divizije postavljen je Vojo Terić, do tada član Politodela 37. divizije. Za komandanta 3. proleterske brigade postavljen je početkom marta Jagoš Mirković (načelnik štaba iste brigade) na mesto potpukovnika Halila Hadžimurtezića koji je primio dužnost zamenika komandanta 37. divizije; za političkog komesara brigade postavljen je u drugoj polovini januara 1945. Dušan Tomović, mesto Danila Kneževića, a za pomoćnika komesara brigade Aleksandar Bujiša. Brigade 37. divizije su gonile neprijatelja na širokom frontu. Tako je 3. brigada, posle ovlađivanja položajima na Sjenokosu i Jabuci, produžila dejstva ka Mesićima, Rogatici, Renovici i Prači koje je oslobodila do 7. marta.
U tim borbama ubila je i zarobila 52 nemačka vojnika. Nastavljajući odmah dejstva u pravcu Romanije, brigada je od 8. do 10. marta razbila novu neprijateljsku grupaciju od oko 1.500 bosanskih četnika i muslimanske milicije na prostoriji Miošići — Ponor — Nepravdići — Bogovići — Stajna — Careve vode, pod komandom Kosorića i Derikonje, i ovladala područjem između Romanije i komunikacije Pale — Renovica. Tom prilikom je ubila i zarobila 93 četnika i 20 milicionara (mnogo više ih je ranila) i zaplenila 100 pušaka, 8 puškomitraljeza, 6 pištolja, 20 konja, 15 volova i drugu ratnu opremu.298 Produživši dalje nadiranje ka rejonu Pala, 3. brigada je izbila iznenada pred nemačke položaje na prostoriji Hotičino polje — Sipovica — Jelovci — Šajnovići — Kalođeri — Jasen — Cemanovići — Podvitez — Galeš (oko 1.200 Nemaca i »čerkeza«) i sprečila prodor nemačkih snaga od Sarajeva i Pala. Zaplenila je 1 puškomitraljez, 2 mašinke, nekoliko pištolja i 5 tovarnih konja. U toku ove veoma oštre borbe koju su vodili 1, 4. i 5. bataljon 3. brigade danju i noću u toku 10, 11. i 12. marta i u kojoj je dolazilo i do borbe prsa u prsa, dejstvovala je vrlo intenzivno i neprijateljska artiljerija iz rejona Stambolčić, Pale i Mokro. Na kraju naši bataljoni su zauzeli sve položaje izuzev Podviteza. Neprijatelj je više puta prelazio* u protivnapad, ali bez uspeha. Naši gubici su bili relativno mali — oko 20 izbačenih iz stroja. U isto vreme 4. sandžačka je dejstvovala prema Sarajevu u zahvatu komunikacije Prača — Stambolčić — Pale, a 5. sandžačka brigada od Rogatice prema Sokolcu i Podromaniji. U borbama protiv 37. divizije, nemačka 181. divizija, ojačana ustaškim jedinicama, uporno je branila sve položaje, prelazeći često u protivnapade i primenjujući obuhvatne manevre. Najjače je branila komunikaciju Podgrab — Stambolčić — Pale — Sarajevo. Naime, neprijatelju je trebalo još vremena da završi prebacivanje svojih jedinica iz Hercegovine i jugoistočne Bosne i da evakuiše ogromne količine ratnog materijala. Zbog toga je sredinom marta, upornom i aktivnom odbranom na liniji Mokro — Ljubogošta — Pale — Vitez — Stambolčić — Podvitez — Kodža, zadržala 37. diviziju koja je dejstvovala prema Sarajevu. U takvoj situaciji 3. proleterska brigada je, od 12. do 25. marta, oštrim i uglavnom odbrambenim borbama uspešno odbijala nemačke napade i zadržala svoje položaje. U ovim borbama brigada je imala oko 15 mrtvih i ranjenih boraca. U Goraždu je 13. marta 1945. održana partijska konferencija 37. divizije kojoj je prisustvovalo 160 delegata. Konferencija je razmatrala rad partijske organizacije i stanje u diviziji, posebno dotadanje rezultate, i postavila nove zadatke. Kao najvažnije u to vreme bio je rad sa novim borcima, kojima je krajem 1944. i početkom 1945. godine popunjena iz Srbije i Sandžaka 37. divizija. Na konferenciji su istaknuti dotadanji uspesi brigada 37. divizije, a posebno 3. proleterske, koja je i dalje nosila najveći teret svih akcija divizije. Istovremeno konferencija je izabrala delegate za osnivački kongres KP Srbije koji je održan u Beogradu maja 1945. Posle toga, održano je 23. marta u Renovici vojno-političko savetovanje komandanata, političkih komesara i pomoćnika političkih komesara sandžačkih brigada i štaba 37. divizije sa političkim komesarom 2. udarnog korpusa, pukovnikom Vojom Nikolićem. Razmatrana su sva pitanja koja se odnose na učešće 37. divizije u oslobađanju Sarajeva — glavnog grada Bosne i Hercegovine. Tom prilikom je Vojo Nikolić u ime štaba 2. udarnog korpusa odao priznanje borbenim kvalitetima 37. divizije, a posebno 3. proleterske brigade koja je, prema izveštaju 37. divizije od 14. marta, »svojim brzim i odlučnim manevrima izvršila zadatak u potpunosti«.3”0 Krajem marta 37. divizija je dobila zadatak da ovlada delom komunikacije od Sokolca do Mokrog. U vezi s tim je 5. sandžačka uvedena u borbu na delu komunikacije Sokolac —• Podromanija, a 4. sandžačka je napadala neprijateljska uporišta Hodža — Stambolčić, usmeravajući s juga dva bataljona ka Palama i Koranu. U to- vreme je 3. brigada od 27. do 31. marta bila uvučena u vrlo ogorčene borbe sa neprijateljem na prostoriji Sip — Vitez —Podvitez — Gorovići — Ćemanovići — Kalođeri — Jelovci — Krije — Sjetlina — Stambolčić, na kojoj se tada nalazilo oko 4.000 dobro utvrđenih Nemaca, ustaša, Italiana i »čerkeza«. Četiri bataljona 3. brigade (naoružani sa 120 puškomitraljeza i mitraljeza, 4 teška i više lakih bacača), podržana su i vatrom brdske baterije. Mada se neprijatelj branio vrlo odsudno, ipak je pod naletima naših snaga i borbom prsa u prsa bio odbačen sa navedenih položaja. Za to vreme je 5. brigada nastupala prema Sokolcu i Mokrom, a 4. prema Stambolčiću, Palama i Koranu, kojim je i ovladala. Posle prvog dana, borbe su produžene i u toku 28. i 29. marta, naročito oko neprijateljskih uporišta Stambolčića, Pala i Mokrog, kao i kod Sokolca. Neprijatelj je, uz snažnu podršku artiljerije i dva oklopna voza, izvršio više protivnapada i posle žestoke borbe uspeo da povrati izgubljene položaje i odbaci naše jedinice na odseku Pale — Stambolčić, dok mu to nije uspelo na odseku Sokolac — Mokro, zahvaljujući snažnoj odbrani 3. i 5. brigade. Divizija je u ovim borbama imala 48 mrtvih i 156 ranjenih, od kojih je 3. proleterska brigada imala 15 mrtvih i 25 ranjenih. Inače, 3. brigada je uspela da izbaci iz stroja oko 250 neprijateljskih vojnika i zapleni 3 mitraljeza, više puškomitraljeza i pušaka, municije i druge ratne opreme.301 U daljim borbama koje su se naročito rasplamsale od 3. do 5. aprila, 3. proleterska brigada je sa svojih pet bataljona i 5. bataljonom 4. sandžačke napadala neprijatelja na prostoriji Orlova stijena — Crvena stijena — Pusto polje — Rakovac — Kalođeri — Gorovići — Podvitez — Vitez. Sa polaznih položaja na liniji Podjemen — Jelovci — Careve vode — Majdan — Hotičina — Ribulja — Sip za bataljone 3. brigade i sa linije Podgrab — Lisina za 5. bataljon 4. brigade bataljoni su 2. aprila u 20 časova otpočeli napad, i to: 3. bataljon na odsek Podjemen — Romanija — Orlova stijena — Crvena stijena — Mokro; 4. i 5. bataljon na odsek Kalođeri — Rakovac (Na toj prostoriji nalazilo se tada oko 5.000 neprijateljskih vojnika (Nemaca, Italijana, ustaša, »čerkeza« i pripadnika muslimanske milicije, sa oko 250 puškomitraljeza, 40 teških bacača, velikim brojem lakih bacača, 18. art. oruđa 75 i 105 mm).
— Pale i Pusto polje — Krije brdo; 1. i 2. bataljon na odsek Brezovac — Vitez — Podvitez — Gorovići, dok je 5. bataljon 4. brigade napadao odsek Stambolčić — Pale. Već 3. aprila do 8 časova, naše jedinice su uspele da ovladaju svim položajima neprijatelja, sem Orlove i Crvene stijene i Rakovca. U daljim borbama u toku 3, 4. i 5. aprila, naše jedinice su ovladale i navedenim delovima položaja i razvijajući dalja dejstva ka zapadu i severu, zauzele Ljubogošte, Pusto polje, Mokro, Zmijinu glavu, Pale i Radijeviće. Time se 3. brigada potpuno približila Sarajevu.303 U ovim borbama na prilazima Sarajevu 3. brigada je, od 3. do 5. aprila, imala 52 izbačena iz stroja, od kojih 19 poginulih. Neprijatelj je imao oko 350 izbačenih iz stroja, a 3. brigada mu je zaplenila 4 puškomitraljeza, 50 pušaka, 5 mašinki, 20 pištolja, 12 tovara razne municije i druge opreme.304 Posle toga je 3. proleterska brigada, 5. aprila u 15 časova, počela napad na sam grad Sarajevo sa polaznih položaja na liniji Zmijina glava — Dragulj — Orlovac — Tahirovina”— Hudež. Osnovni pravac napada bio je Dovlići — Brus — Kosmatica — Sarajevo. Desno su napadale jedinice 3. korpusa, a levo 4. sandžačka, pravcem Trebević — Sarajevo. Pošto je zona napada brigade bila uska, ona je obrazovala borbeni poredak u dva ešelona, sa 1, 4. i 5. bataljonom u prvom, a 2. i 3. u drugom ešelonu. Jačina prvog ešelona je iznosila oko 1.200 boraca, sa 90 puškomitraljeza i mitraljeza, 3 bacača 81 mm i 6 lakih bacača. Neprijatelj je pružio slab otpor sve do Bistrika, odakle je proteran u sam grad. Nešto jači otpor pružio je iz pojedinih utvrđenih tačaka u gradu, kao što su Vijećnica i Baščaršija. Prednji delovi 3. proleterske brigade ušli su 5. aprila u 20 časova u sam grad Sarajevo, gde su vođene ulične borbe do jutra 6. aprila. U isto vreme u grad su ušle i jedinice 4. sandžačke koje su u žestokim borbama sa Nemcima i ustašama zauzele Trebević, Palež, Brus i južnu ivicu Sarajeva i zajedno sa 3. proleterskom brigadom ovladala levom obalom Miljacke. A posle izvesnog vremena 3. proleterska brigada je na Miljacki uhvatila vezu i sa jedinicama 27. divizije. Neprijatelj je pretrpeo veoma velike gubitke, a bilo je i masovne predaje domobrana, milicije, »čerkeza« i Italijana. Zaplenjena je velika količina ratnog materijala, oružja, vozila, slagališta municije i opreme.303 Po oslobođenju Sarajeva, glavnina 3. proleterske brigade je zadržana do 8. aprila u gradu Sarajevu, Rajlovcu i Reljevu, dok su dva njena bataljona produžila gonjenje Nemaca i ustaša do Visokog, a kada više nisu mogli da uhvate dodir sa neprijateljskim delovima, oni su se vratili na prostoriju Reljevo — Rajlovac, u sastav brigade. Pored starih i prekaljenih boraca 3. proleterske brigade, kojih je tada u brigadi bilo srazmerno vrlo malo, u svim borbama su se istakli i mladići iz istočne Srbije (pirotskog okruga) sa kojima je brigada bila u velikom broju popunjena. Oni su se pokazali kao vrlo hrabri, odvažni, disciplinovani i požrtvovani borci.306 Treća proleterska brigada je u sarajevskoj operaciji izvršila sve postavljene zadatke. Ona je tada bila potpuno spremna, kao i ostale jedinice 37. divizije, za dalje učešće u završnim operacijama NOVJ. U proleće 1945. godine bila je brojno jača i dobro naoružana. (Početkom maja 1945. imala je 3.096 boraca, 242 podoficira, 114 političkih rukovodilaca i 33 oficira.) U brigadi je bilo 486 članova KPJ, 149 kandidata za člana KPJ i 526 članova SKOJ-a. Od naoružanja, pored ostalog, imala je 155 puškomitraljeza, 13 mitraljeza, 49 mašinski, 1.397 pušaka, 5 pt-pušaka, 23 minobacača, 2 radio-stanice, 7 telefonskih aparata, oko 7 km telefonskog kabla, zatim 40 jahaćih i 279 tovarnih konja.
Autor: Žarko Vidović-Treća Sandžačka proletertska brigada
suaddzanko 